Karl Marx vẫn còn tác dụng

Karl Marx vẫn còn can hệ: những cái phe tả hiện đại có thể học được từ triết gia này

(Karl Marx still matters: what the modern left can learn from the philosopher)

Trò chuyện với nhà sử học Gareth Stedman Jones.

Sean Illing

Vox 18 tháng 4 năm 2017

London, Anh, ngày 7 tháng 10 năm 2007: Nơi tưởng niệm Karl Marx tại nghĩa trang Highgate. Shutterstock

Tại lễ tang của Karl Marx, người bạn và cộng sự lâu năm Friedrich Engels đã tuyên bố với khoảng chục người đến dự, "Tên ông cũng như các trước tác của ông sẽ bền vững qua nhiều thời đại".

Lời của Engels chắc chắn đã được xác nhận. Dù chủ nghĩa Mác đã thất bại nhưng ý tưởng của Marx đã làm thay đổi thế giới. Tuy nhiên, câu chuyện của Marx, nhà tư tưởng, là phức tạp.

Marx có rất nhiều điều đúng. Phê phán của ông về chủ nghĩa tư bản sai trái nhưng lại hữu ích vô cùng. Ông biết rằng công nghiệp hóa sẽ làm đảo lộn các hệ thống xã hội hiện tại và tạo ra những hệ thống mới thay vào. Ông cũng thấy, có lẽ cũng như bất cứ ai, những mâu thuẫn vốn có của chủ nghĩa tư bản và sự biến động của các chu kì kinh doanh.

Marx cũng có rất nhiều điều sai. Ông cho rằng bản chất con người có tính co dãn và mềm dẻo, có khả năng có bất kì hình dạng nào hễ có đúng điều kiện. Ngoài việc không đúng sự thật, đây là luận điệu biện minh chuẩn bị sẵn cho các thí nghiệm kì cục trong việc lèo lái xã hội.

Marx điên cuồng tin rằng lịch sử đi theo một hướng rõ ràng: Sự vận động tiến tới một xã hội không tưởng phi giai cấp là không thể thay đổi và hiển nhiên. Đây là lúc Marx ở giai đoạn tồi tệ nhất, nâng ý tưởng lên trên kinh nghiệm, nâng hi vọng lên trên logic.

Trong những trước tác lúc đầu, ông tin rằng chủ nghĩa tư bản nhất định phải tiêu vong. Sau đó, Marx đã rút lại khẳng định này, khi nhận ra rằng chủ nghĩa tư bản bền vững hơn ông nghĩ ban đầu. Vào thời điểm cuốn Tư bản ông viết phát hành vào năm 1867, hơn hai thập kỷ sau khi Tuyên ngôn Cộng sản được công bố, ông đã hình dung chủ nghĩa cộng sản như là một đối thủ (competitor) hơn là cái thay thế tất yếu của chủ nghĩa tư bản.

Nhưng nhiệt tình cách mạng của Marx thời kì đầu đã quá quyến rũ đối với những người theo chủ nghĩa Mác để theo bước ông. Chủ nghĩa Marx, như nhà văn Pháp Albert Camus nói, đã trở thành một "tôn giáo theo chiều ngang", thay Chúa bằng lịch sử, thay sự cứu rỗi đời đời bằng thiên đường trần thế.

Với tất cả mọi thứ được thực hiện theo tên ông, di sản của Marx thách thức sự mô tả giản đơn. Lời của Marx có chịu trách nhiệm cho hành động của những người Marxist? Kể câu chuyện của ông theo cách nhìn nhận cả cái đúng lẫn cái sai của ông như thế nào?

Có vô số tiểu sử của Marx — có lẽ là quá nhiều. “Karl Marx: Tiểu sử” của David McLellan, xuất bản lần đầu năm 1973, vẫn là cuốn tốt nhất và sâu sắc nhất. Nhưng cuốn mới nhất của Gareth Stedman Jones, nhà sử học về tư tưởng thuộc Đại học London, là một bổ sung đáng chú ý.

Cuốn sách có tên là “Karl Marx: sự vĩ đại và ảo tưởng” của Jones là một cố gắng để loại bỏ việc huyền thoại hoá Marx và đặt ông lại trong "môi trường thế kỉ thứ mười chín của ông". Đó là một tiểu sử đồng cảm nhưng có cân nhắc. Hình ảnh Marx mà chúng ta có được khác với hình ảnh mà chúng ta đã quen: một nhà tư tưởng đam mê nhưng linh hoạt, ông sẽ phản đối nền chính trị thực hiện theo tên của ông.

Nhưng câu hỏi thú vị nhất là câu mà Jones không trả lời trọn vẹn: Liệu Marx có tác dụng vào lúc này?

Mới đây tôi đã ngồi với Jones để nói về cuốn sách đó. Tôi hỏi anh tại sao những ý tưởng của Marx vẫn còn thích đáng, ông đã đúng và sai điều gì về chủ nghĩa tư bản, và phe tả hiện đại có thể học được từ Marx điều gì.

Sean Illing

Xin cho biết tại sao Karl Marx vẫn còn can hệ.

Gareth Stedman Jones

Tôi nghĩ rằng trước tiên chúng ta phải tách Marx ra khỏi chủ nghĩa Marx. Tôi nghĩ rằng chủ nghĩa Marx có thể sai theo nhiều cách khác nhau. Nhưng hãy tập trung vào những gì mà chính Marx thể hiện. Dù chúng ta nghĩ về ông như thế nào, ông đã đưa ra một bức tranh tuyệt vời về logic phát triển của chủ nghĩa tư bản - nó tạo ra thị trường thế giới như thế nào, nó sáng tạo ra nhu cầu mới như thế nào, nó phá bỏ các tập tục văn hoá được truyền lại và coi thường các hệ thống tầng bậc như thế nào và v.v.

Ông giải thích tất cả những điều này với sự rõ ràng đáng kinh ngạc trong Tuyên ngôn Cộng sản, mà theo nhiều cách đó là một bài ca chiến thắng (paean) đối với giai cấp tư sản tư bản chủ nghĩa và những gì họ tạo ra.

Sean Illing

Bài ca chiến thắng có lẽ là một từ quá mạnh, nhưng chắc chắn Marx có một sự nể trọng đối với những thành tựu của chủ nghĩa tư bản. Anh sẽ nói gì về việc ông ấy hầu như phản ứng chống lại những trước tác đầu tiên của mình? Mỗi nhà tư tưởng vĩ đại đều là sản phẩm của thời đại mình, nhưng điều này có vẻ đặc biệt đúng với Marx.

Gareth Stedman Jones

Marx được hình thành về mặt tri thức bởi các phê phán về tôn giáo và Kitô giáo nói riêng trong thế kỉ 19. Ông thực sự bám vào ý tưởng rằng Chúa không tạo ra con người mà con người tạo ra Chúa. Nói cách khác, chủ thể và đối tượng bị đảo ngược.

Cái mới của Marx là nói rằng điều này có thể áp dụng được không chỉ với Chúa mà còn với các thứ trừu tượng khác, như nhà nước hay kinh tế: Con người tạo ra những thứ này trong quá trình lịch sử nhưng đối với họ chúng dường như có sức mạnh độc lập, mặc dù con người là kẻ sáng tạo ra chúng chứ không phải ngược lại.

Sean Illing

Tại sao ý tưởng rằng con người tạo ra Chúa chứ không phải ngược lại, lại là một tuyên bố làm mất ổn định về chính trị như thế?

Gareth Stedman Jones

Marx thay đổi bản chất và ý nghĩa của việc phê phán tôn giáo. Thay vì thách thức các khẳng định của Kinh thánh hay Kitô giáo, ông nói rằng chúng ta phải hiểu tôn giáo, giống như mọi thứ khác, theo góc độ tiến hóa và lịch sử nhân loại; rằng những thứ chúng ta coi là thần thánh hay vĩnh cửu chỉ đơn thuần là những sản phẩm của con người, và với việc bỏ quên sự thực đó, chúng ta để cho chính mình trở thành đối tượng chứ không phải là chủ thể.

Tượng sáp Karl Marx tại Madame Tussauds

Ảnh của Sean Gallup / Getty Images

Sean Illing

Như vậy khi Marx phê phán tôn giáo không phải vì nó không đúng mà vì ông nghĩ rằng nó tướt đi khỏi con người ý thức kiểm soát (suy nghĩ và hành động) của mình.

Gareth Stedman Jones

Điều đó khá đúng. Dù thật hay không thì đó là một cái gì đó đã được David Strauss và Bruno Bauer và nhiều người khác trước họ và thực ra trong thế kỉ 18 có bàn luận. Phê phán của Marx nhắm vào việc thay đổi điều kiện vật chất của con người, chứ không phải giải quyết những điều vớ vẩn thần học. Vì vậy, ông mở rộng những phê phán của mình tới lĩnh vực xã hội và chính trị.

Ông nói rằng chủ nghĩa tư bản, không giống như chế độ phong kiến hay chế độ nô lệ, không phải là sản phẩm của sự chinh phục mà là kết quả của sự phát triển của xã hội dân sự. Nói cách khác, hoạt động của con người đã dẫn đến chủ nghĩa tư bản một cách tự nhiên. Nhưng, theo thời gian, chúng ta đã bị trói buộc vào tiến bộ của nó và do đó quên rằng chúng ta là kẻ tạo [ra nó] và luôn có khả năng tạo ra một cái gì đó mới hoặc tốt hơn hoặc công chính hơn.

Sean Illing

Người ta có xu hướng tập trung rất nhiều vào các trước tác ban đầu của Marx, bởi vì đó là nơi mà ta có được sự lãng mạn và nhiệt tình cách mạng, nhưng ta có vẻ thích Marx lúc sau.

Gareth Stedman Jones

Tôi quan tâm nhiều hơn tới việc Marx đạt đến đâu vào những năm 1860, đó là việc lập luận rằng cách mạng không chỉ là một biến cố mà là một quá trình, rằng nó là tích lũy. Tôi nghĩ rằng ông đã phát minh ra ngôn ngữ về dân chủ xã hội, thực sự lan rộng trong 40 hoặc 50 năm sau. Marx không phải là nhà phát minh duy nhất ra ngôn ngữ này, nhưng ông là nhà phát minh chính. Ông đã khởi xướng thành công phong trào công nhân quốc tế theo nhiều cách. Theo nghĩa đó, ông là một trong những kiến trúc sư hàng đầu của nền dân chủ xã hội.

Sean Illing

Ngôn ngữ và ý tưởngcủa Marx lan rộng, nhưng chúng cũng được lọc lựa và thay đổi. Có một chủ đề lặp đi lặp lại trong cuốn sách của anh, ý tưởng rằng những gì được nói và làm dưới tên của Marx thường phản bội tinh thần trong các trước tác của ông.

Gareth Stedman Jones

Trong những năm 1850, Marx vẫn nghĩ rằng chủ nghĩa tư bản là một cơ thể, do đó sẽ có việc sinh ra, lớn lên, trưởng thành, và chết đi. Ông nghĩ rằng logic của hàng hoá và các giao dịch cá nhân sẽ lan rộng và bao trùm cả thế giới, và cuối cùng, chúng ta sẽ chứng kiến một cuộc khủng hoảng và sự sụp đổ một khi hệ thống đó cạn kiệt nguồn lực. Dù sao đi nữa, đó là hi vọng của Marx từ năm 1848 tới 1857.

Tuy nhiên, ông dần dần nhận thức được rằng chủ nghĩa tư bản dễ phục hồi hơn thế, rằng nó có thể điều chỉnh việc sản xuất quá mức và dân số quá mức, thu hoạch xấu và mọi thứ còn lại. Nói cách khác, ông thấy rằng chủ nghĩa tư bản không ở trong một cuộc khủng hoảng cuối cùng nào đó mà sẽ tiếp tục. Và điều đó trở nên ngày càng rõ ràng hơn sau khi ông xuất bản cuốn Tư bản, trong đó ông nhận ra rằng chủ nghĩa tư bản không quá dễ bị thương tổn như ông từng hi vọng. Vì vậy, ông thực sự chuyển hướng và bắt đầu tin rằng chủ nghĩa cộng sản nguyên thủy có thể sống sót theo cách nào đó và bỏ qua sự phát triển tư bản chủ nghĩa.

Sean Illing

Tại sao sự tiến hóa này không được phản ánh trong chủ nghĩa Marx vào đầu thế kỉ XIX?

Gareth Stedman Jones

Sự phát minh ra chủ nghĩa Marx thật sự xảy ra vào những năm 1870, và nó hoàn toàn gắn bó với niềm tin rằng toàn bộ hệ thống tất yếu phải bị huỷ diệt và phải bị lật đổ. Điều này dẫn đến một dạng trung thành kiểu tôn giáo với ý tưởng rằng chủ nghĩa tư bản đang trong tình trạng khủng hoảng và các cuộc cách mạng là cần thiết để đẩy nhanh sự sụp đổ của nó. Loại suy nghĩ này là cái tạo ra những người Bolsheviks trong thế kỉ 20.

Cuộc họp ở Putilov Works, Petrograd trong thời Cách mạng Nga 1917. Shutterstock

Sean Illing

Hãy nói thêm một ít về cái mà Marx thực sự tin tưởng. Marx bị ảnh hưởng bởi triết gia người Đức Hegel, người cho rằng lịch sử được thúc đẩy bởi các ý tưởng và sự tiến hóa của ý thức con người. Nhưng Marx đảo ngược lời Hegel, nói rằng chính đấu tranh giai cấp và lực lượng sản xuất định hình nhận thức của con người và do đó lịch sử.

Anh có nghĩ Marx đúng chỗ này không?

Gareth Stedman Jones

Tôi nghĩ rằng có một xu hướng đánh giá quá cao cho khẳng định ông đưa ra xúc cảm đến mức nào. Bạn có thể quay trở lại thế kỉ 17 và thấy rằng các nhà lí thuyết về luật tự nhiên đã đưa ra các khẳng định tương tự về mối quan hệ giữa tài sản, sản xuất và xã hội. Marx chỉ đơn giản nói rằng chúng ta bắt đầu với việc săn bắt và hái lượm và sau đó chúng ta có đồng cỏ rồi chúng ta có nền nông nghiệp và sau đó chúng ta có xã hội thương mại và các thoả thuận chính trị tương ứng với các giai đoạn phát triển này.

Sean Illing

Tôi thường thất vọng vì chúng ta không có khả năng tách rời thuyết quyết định lịch sử của Marx với các phê phán của ông về chủ nghĩa tư bản. Marx, như anh nói, đã sai về rất nhiều thứ, nhưng ông hiểu bệnh trạng của chủ nghĩa tư bản, mặc dù ông đã không xây dựng ra được cái khả dĩ thay thế nó.

Gareth Stedman Jones Tôi nghĩ rằng đây là một trong những cái nhìn sâu sắc nhất của Marx. Ông chỉ ra rằng những cái ta có không chỉ là tái sản xuất hay mở rộng việc phân chia lao động mà ta còn có cả một hệ thống tạo ra điều mới mẻ đồng thời nó tạo ra các hệ thống quan hệ xã hội mới mà tới lượt mình các hệ thống này lại tạo ra các nhu cầu mới. Điểm cơ bản của ông là hệ thống đó là một hệ thống vốn dễ thay đổi và bóc lột, vừa có thể bị khủng hoảng vừa có khả năng xói rỗng các tổ chức chính trị được nghĩ là tồn tại bên trên nó.

Sean Illing

Các phê phán chính mà anh nghe về Marx trong các nhà lí thuyết chính trị rằng ông là một nhà tư tưởng có hệ thống kép kín. Ông đã cố gắng thu nhỏ thế giới vào lí thuyết, để làm cho nó nằm vừa vặn trong một khung ý niệm, đó là một việc vặt của kẻ ngốc.

Đó có là một phê phán công bằng?

Gareth Stedman Jones

Tôi nghĩ phê phán đó đúng cho Engels và chủ nghĩa Marx hơn là cho chính Marx. Marx có nhiều hạn chế và có nhiều thứ khác mà ông không để tâm vào, và tôi nghĩ ông không thấy được nhiều điều trong số những điểm yếu này. Ông được biết qua phê phán của ông về tôn giáo nhưng ông cũng được biết bởi những lí tưởng Hi Lạp xưa về cái đẹp, số phận và công lí. Nhưng đôi khi ông không kiểm soát được mình. Ông cố biến thế giới thành một cái gì đó khác với chính nó. Tôi nghĩ rằng những kẻ theo ông đã đi xa hơn ông rất nhiều trong việc cố nhét thế giới vào một cái khung.

Sean Illing

Ý tưởng của Marx cho thấy những cuộc tranh luận hiện tại của chúng ta về vấn đề toàn cầu hóa, thương mại tự do và chủ nghĩa tân tự do như thế nào?

Gareth Stedman Jones

Tôi nghĩ rằng chủ nghĩa tân tự do là một phiên bản mới của việc làm cho con người thành kẻ sáng tạo ra các lực lượng ngoài tầm kiểm soát của mình hơn là chịu trách nhiệm về chúng. Ví dụ, đối với tôi có vẻ có rất nhiều điều đã trở nên tệ hại từ khi Chiến tranh Lạnh kết thúc vì trong giai đoạn giữa Thế chiến thứ hai và đầu những năm 90, luôn có ý thức rằng có một sự hiện diện của Cộng sản cần phải bị đánh trả và tranh đua.

Đó là thời hoàng kim cho nền dân chủ xã hội vì các chính phủ, kể cả chính phủ Mỹ hối hả tìm kiếm cái thay thế (alternative) cho chủ nghĩa cộng sản, nhưng điều đó có nghĩa là công nhận các công đoàn, khuyến khích các đảng dân chủ, khuyến khích hợp tác nhiều loại và v.v...

Kể từ năm 1991, sự phát triển của chủ nghĩa tư bản không có lực phản kháng, và chính sự phát triển không kiểm soát được đó mà Marx đã phản ứng chống lại trong Tuyên ngôn Cộng sản. Hiện nay, cũng như trước đây, mọi người đều được cho biết rằng có một giới hạn cho những gì ta có thể làm và mặc dù việc làm của họ đang bị lấy đi và cuộc sống của họ đang bị đảo lộn, họ chỉ có việc phải đối phó với nó bởi vì nó là một kết quả không thể tránh khỏi của sự tiến bộ và phát triển.

Nhưng tôi nghĩ rằng đây là việc chúng ta thoái thác trách nhiệm của mình trong việc cải thiện và thay đổi thế giới.

Sean Illing

Dù sao thì chủ nghĩa tư bản dường như đã thắng. Luật vô thường áp dụng cho chủ nghĩa tư bản cũng nhiều như cho bất cứ thứ gì khác, nhưng không còn lựa chọn có ý nghĩa nào khác, không có gì ở phía bên kia của chủ nghĩa tư bản. Vậy điều đó đặt chúng ta ở đâu?

Gareth Stedman Jones

Tôi nghĩ chúng ta không nên chấp nhận điều đó. Những gì chúng ta nên nói là chủ nghĩa tư bản có thể là một đặc điểm không tránh được của thế giới, nhưng nó có thể kiểm soát được. Nó có thể chuyển thành các hình thức ít phá hoại hơn, và đó là những gì mà các đảng phái chính trị nên quyết tâm làm.

Sean Illing

Marx có câu viết nổi tiếng rằng các nhà triết học chỉ giải thích thế giới, trong khi cái chính là thay đổi nó. Không chút nghi ngờ là Marx đã thay đổi thế giới. Anh có nghĩ rằng Marx đã làm nó tốt lên không?

Gareth Stedman Jones

Rất khó để phân biệt tác động của ông với tác động của tất cả các loại hoàn cảnh khác, nhưng tôi nghĩ rằng chúng ta được tốt lên hơn là nhờ có các phê phán của ông.

Sean Illing

Phê phán của Marx về tôn giáo rằng nó là một loại thuốc gây mê. Có lẽ cần có một phê phán tương tự về thế giới hiện tại của chúng ta, bão hòa với điện thoại thông minh và phương tiện truyền thông xã hội cùng với các hình thức phân tâm khác. Bạn có nghĩ rằng những công nghệ này ngăn chúng ta đối mặt với tình trạng của mình, và quan trọng hơn, ngăn chúng ta thay đổi nó?

Gareth Stedman Jones

Tôi nghĩ điều đó là đúng. Đó là chỗ mà suy nghĩ của Marx vẫn còn truyền cảm và tích cực. Ông nhấn mạnh rằng thế giới có thể khác đi. Dù đó là điện thoại thông minh hoặc internet hoặc băng chuyền và nhà máy, không có thứ gì trong số này nằm ngoài tầm kiểm soát của chúng ta. Có những cách để hạn chế những thứ này, hoặc ít nhất đảm bảo rằng chúng ta có thể kiểm soát được ảnh hưởng của chúng.

Luôn luôn có tiềm năng cho thay đổi, và chính trị là con đường dẫn đến sự thay đổi đó.