Lịch sử Trung Quốc bảo chúng ta : Đừng bao giờ ngưng chiến đấu cho đến khi cuộc chiến ngã ngũ

Lịch sử Trung Quốc bảo chúng ta : Đừng bao giờ ngưng chiến đấu cho đến khi cuộc chiến ngã ngũ

(Chinese history tells us: Never stop fighting till the fight is done)

Số phận của Tôn Chính Tài cho thấy cuộc sống chóp bu ĐCSTQ có thể trở nên tệ hại, tàn độc và ngắn ngủi

Bùi Mẫn Hân (Minxin Pei)

Asian Review  (27/7/2017)

(Bản dịch đã đăng trên Tiếng Dân ngày 06/8/2016)

Lưu Thiếu ìỳ, đứng thứ hai từ bên phải, được đề cử vào chức vụ chủ tịch ĐCSTQ, ngồi bên cạnh Mao Trạch Đông trong một cuộc họp Đoàn Thanh niên Cộng sản năm 1957. Họ Lưu kế vị Mao làm Chủ tịch Cộng hòa Nhân dân Trung Hoa năm 1959, nhưng đã bị thất sủng và bị giam tại nhà 8 năm sau đó.© AP

Những nhà quan sát chính trị chủ chốt ở Trung Quốc không thể không thấy một nghịch lí tàn nhẫn: Những người gần với tột đỉnh quyền lực nhất có nguy cơ bị ngã ngựa nhất. Ví dụ mới nhất là Tôn Chính Tài (Sun Zhengcai), uỷ viên của bộ chính trị Đảng Cộng sản Trung Quốc, và là bí thư thành uỷ Trùng Khánh, thành phố lớn phía Tây Nam Trung Quốc.

Trước khi bị tạm giữ gần đây về tội tham nhũng không nêu rõ, Tài 53 tuổi là một quan chức thăng tiến nhanh. Đắc cử vào Bộ Chính trị tại Đại hội lần thứ 18 của ĐCSTQ năm 2012, ông được coi là ứng cử viên tiềm năng kế tục vị trí tổng bí thư của Tập Cận Bình hoặc thủ tướng của Lí Khắc Cường khi họ nghỉ hưu năm 2022.

Điều đó không diễn ra đúng như vậy. Là một người bị cáo buộc là trung thành với phe đối địch, Tài có thể không bao giờ có cơ hội trở thành một trong những lãnh đạo chóp bu sau khi Tập Cận Bình củng cố quyền lực của mình thành công trong thời gian kỉ lục.Tuy nhiên, ngay cả những người hoài nghi về triển vọng của ông đã ngạc nhiên bởi việc ông đột ngột mất hết quyền hành. Tài có thể đã được âm thầm cho rời khỏi chức vụ và cho giữ một vị trí nghi thức. Việc ông bị loại chỉ có thể hiểu được trong bối cảnh chính trị kế tục bên trong nhà nước-đảng trị Trung Quốc.

Theo một quy ước không chính thức được xác lập vào năm 2007, ĐCSTQ đã phải chọn xong hai ứng viên kế tục chức tổng bí thư và thủ tướng 5 năm trước khi họ được dự kiến sẽ rời nhiệm sở. Năm 2007, Tập cân Bình và Lí Khắc Cường được chỉ định làm người kế nhiệm tại đại hội lần thứ 17 của đảng. Nếu quy ước này được tuân thủ tại Đại hội lần thứ 19 vào mùa thu năm nay, hai quan chức cao cấp dưới 55 tuổi sẽ được đưa vào ban thường vụ Bộ Chính trị - cơ quan ra quyết định hàng đầu của đảng -  như là người kế nhiệm họ Tập và họ Lí khi họ bước xuống vào năm 2022.

Năm năm trước, tại đại hội 18 của đảng, hai ngôi sao đang lên dưới 50 tuổi, Tài và bí thư tỉnh uỷ Quảng Đông hiện tại là Hồ Xuân Hoa (Hu Chunhua), được bầu vào Bộ chính trị.Tuổi đời tương đối trẻ của họ đã làm cho họ trở thành ứng viên nóng bỏng cho việc đề bạt vào ban thường trực - và hai vị trí mà nhiều người thèm muốn là hai người kế nhiệm được chỉ định- tại Đại hội lần thứ 19.

Bây giờ thì Tài đang trên đường vào tù, kế hoạch kế nhiệm của đảng có vẻ không còn suông sẻ. Mặc dù bây giờ Hồ Xuân Hoa có vẻ an toàn, ít người dám đánh cá về việc ông sẽ thăng tiến g vào ban thường trực vào mùa thu này.Trong trường hợp ông được thăng lên, vẫn không rõ ông sẽ thế vào vị trí nào trong hai vị trí chóp bu - tổng bí thư hoặc thủ tướng - vào năm 2022.

Một hệ quả của sự ngã ngựa của Tài là rõ ràng: Tập Cận Bình bây giờ được tự do chưa từng có để sắp xếp người kế nhiệm của mình. Thay vì tuân theo quy ước được xác lập cách đây một thập kỉ, đảng hầu như chắc chắn sẽ trì hoãn việc đề cử hai người kế vị, cho Tập Cận Bình nhiều tự do hơn trong việc chọn người kế nhiệm theo ý mình vào năm 2022, hoặc kéo dài nhiệm kì của mình. (Trái với hiểu biết phổ biến, đảng không có giới hạn chính thức về nhiệm kì hoặc độ tuổi).

Bên cạnh ảnh hưởng chính trị ngắn hạn, việc thanh trừng Tài cũng minh hoạ cho những hiểm hoạ về chính sách kế nhiệm bên trong ĐCSTQ. Từ khi nước Cộng hòa Nhân dân thành lập vào năm 1949, việc kế nhiệm đã được thực hiện bằng con đường thanh trừng và đảo chánh thường hơn là bằng kế hoạch đã được sắp xếp trước.

Dưới thời Mao (1949-1976), nhà độc tài Mao Trạch Đông chọn, nhưng sau đó lại thanh trừng, hai người kế nhiệm Lưu Thiếu Kì (đã chết trong cuộc Cách mạng Văn hoá) và Lâm Bưu (gặp phải số phận kinh khiếp trong một vụ rớt máy bay bí ẩn khi tìm cách trốn sang Liên Xô năm 1971). Khi mất vào tháng 9 năm 1976, Mao không có người kế nhiệm rõ ràng: Vấn đề chỉ được giải quyết bằng một cuộc đảo chánh do quân đội hậu thuẫn. Bà vợ góa của Mao và ba đồng chí ("Bè lũ bốn tên" nổi tiếng) đã bị bắt. Một nhân vật chuyển tiếp, Hoa Quốc Phong (Hua Guofeng) đã được dựng lên như là "nhà lãnh đạo sáng suốt" nhưng đã bị một liên minh do Đặng Tiểu Bình mới phục chức cầm đầu đẩy khỏi quyền lực hai năm sau đó.

Cải thiện tương đối

Trong những năm hậu Mao, đảng đã làm mọi việc có thể được để tránh những cuộc tranh giành quyền lực tương tự, với kết quả không đồng đều. Đặng Tiểu Bình đã thanh trừng hai người kế nhiệm, Hồ Diệu Bang (Hu Yaobang) và Triệu Tử Dương (Zhao Ziyang), vì họ quá phóng khoáng. Năm 1992, không hài lòng với tốc độ cải cách chậm chạp dưới quyền Tổng bí thư mới là Giang Trạch Dân, Đặng Tiểu Bình trong một thời gian đã dùng dằng với ý tưởng loại bỏ ông ta, nhưng đã được thuyết phục không làm vậy. Kết quả là đảng đã có cuộc chuyển giao quyền lực hòa bình, dù không có kế hoạch, đầu tiên trong lịch sử của mình khi Đặng Tiểu Bình mất năm 1997 (ông đã ngưng không xuất hiện trước công chúng từ năm 1995).

Kể từ đó, đảng đã có một hồ sơ tương đối tốt hơn trong điều tiết việc kế nhiệm. Việc chuyển giao từ Giang Trạch Dân sang Hồ Cẩm Đào vào năm 2002 xảy ra theo kế hoạch chỉ là do Đặng Tiểu Bình đã chỉ định Hồ Cẩm Đào là người kế nhiệm Giang Trạch Dân vào năm 1992, một thập niên trước khi Hồ Cẩm Đào đảm nhiệm vị trí chóp bu. Thậm chí sự chuyển giao quyền lực đó cũng còn xộc xệch vì Giang Trạch Dân vẫn giữ chức vụ tổng tư lệnh quân đội trong hai năm, làm hạn chế quyền lực của Hồ Cẩm Đào. Vấn đề về việc ai sẽ kế nhiệm Hồ Cẩm Đào đã chia rẻ lãnh đạo đảng vào năm 2007. Bế tắc chỉ được giải quyết qua thỏa hiệp, với Tập Cận Bình được chỉ định làm người đứng đầu đảng và Lí Khắc Cường làm thủ tướng.

Lịch sử về mặt này cho thấy là, kể từ năm 1949, bốn người được chỉ định kế nhiệm đã bị loại bỏ, về thể chất hoặc chính trị. Ngoài ra, một người kế nhiệm được dựng lên vội vã (Hoa Quốc Phong) đã bị đẩy ra khỏi trong một cuộc đảo chính cung đình; một người thoát cảnh bị loại trong gang tấc (Giang Trạch Dân); và một người kế nhiệm tiền nhiệm chỉ một phần (Hồ Cẩm Đào). Việc kế nhiệm suông sẻ duy nhất là của Tập Cận Bình từ Hồ Cẩm Đào vào năm 2012.

Các lí thuyết học thuật lí giải sự thành công của ĐCSTQ trong việc "thể chế hóa" chính nó vào thời hậu Mao mặc dù lịch sử và các diễn tiến gần đây trong chính trị chủ chốt ở Bắc Kinh cho thấy đảng chưa thật sự giải quyết được vấn đề kế nhiệm - một gót chân Achilles quen thuộc của các chế độ độc tài.

Một cách giải thích hiển nhiên là sự khó khăn, nếu không phải là sự bất khả, của việc thực thi các thoả thuận về kế nhiệm đã được các phe phái cạnh tranh thống nhất với nhau. Không có bên thứ ba lo việc thực thi, chẳng hạn như tòa án hiến pháp hoặc một tổ chức dân cử, có thể buộc những kẻ vi phạm các điều khoản của thỏa thuận phải trả giá cao. Một nhà lãnh đạo ĐCSTQ vượt trội có khuynh hướng càng bám giữ quyền lực khi ông ta nắm giữ chức vụ càng lâu, do đó làm cho các đồng nghiệp khó có thể ngăn ông ta không vi phạm thỏa thuận kế nhiệm đã được thống nhất trước đó. Khi các thoả thuận như vậy được tôn trọng thì đó không phải nhờ có sự hiện diện của bên thứ ba thực thi mà do sự cân bằng quyền lực ở chóp bu.

Một lí do quan trọng để cải thiện tiến trình kế vị của ĐCSTQ trong thời hậu-Đặng là sự ngang bằng tương đối về quyền lực giữa các phe phái đối nghịch. Chẳng hạn, với các đối thủ mạnh như Lý Bằng, Chu Dung Cơ (Zhu Rongji )và nhiều nhân vật khác, Giang Trạch Dân không đủ quyền lực để đảo lộn sự sắp đặt kế nhiệm của Đặng Tiểu Bình vào năm 1992. Hồ Cẩm Đào đã phải đối mặt với những thách thức thậm chí còn tồi tệ hơn. Khi ông trở thành Tổng bí thư của ĐCSTQ năm 2002, người tiền nhiệm là Giang Trạch Dân không những không chịu rời bỏ chức chủ tịch Quân Ủy Trung ương mà còn đưa  ít nhất bốn người trung thành của ông vào ban thường vụ, làm suy yếu rõ ràng quyền hành của Hồ Cẩm Đào và làm ông ta thành kém hữu hiệu trong cuộc tranh giành quyền kế nhiệm trong năm 2007.

Yếu tố thứ hai và quan trọng hơn là việc thiếu an ninh ngay cả đối với các lãnh đạo chóp bu trong nhà nước đảng trị Trung Quốc. Như đã được chứng minh qua sự ngã ngựa của Tài và vô số các quan chức cao cấp hiện tại và đã nghỉ hưu, họ không được bảo vệ tránh những cuộc tranh giành quyền lực thất thường trong nội bộ đảng. Có lúc họ leo lên cao, rồi sau đó có thể bị kéo xuống vì bị buộc tội đã làm sai. Vì không có luật lệ hoặc quy tắc nào có thể đảm bảo an toàn cá nhân cho họ trong giới chính trị chủ chốt ở Bắc Kinh, họ chỉ có thể bảo vệ bản thân bằng quyền lực trong tay. Động lực này làm tăng đáng kể các thôi thúc cho các nhà lãnh đạo chóp bu bám giữ quyền lực và ngăn chặn những người kế nhiệm ngoi lên, đe dọa sự an toàn của họ.

Khi suy ngẫm những tác động của việc Tài bị thất sủng, điều đáng ghi nhớ là trường hợp này không là chuyện rủi ro. Đó chỉ là xác nhận mới nhất cho thấy cuộc sống của lãnh đạo cao cấp ở Trung Quốc vẫn còn tệ hại, tàn độc đôi khi ngắn ngủi.

--------------------

Bùi Mẫn Hân là giáo sư của chính phủ tại trường Cao đẳng Claremont McKenna và là tác giả của cuốn "Chủ nghĩa tư bản thân hữu của Trung Quốc".