Tranh luận ở Việt Nam bị bóp nghẹt, câu hỏi về sự hợp tác của Nhật Bản

 Debate suppressed in Vietnam, questions on Japanese cooperation (Asahi Shimbun 25-6-13) 
Ari Nakano (Giáo sư tại Đại học Daito Bunka)

Ari Nakano là giáo sư tại Đại học Daito Bunka. Bà đã tiến hành việc nghiên cứu sau đại học tại Đại học Keio và nhận được bằng tiến sĩ. Lĩnh vực chuyên môn của bà là chính trị, ngoại giao và quyền con người ở Việt Nam.
_________________________________________________________________________________

Năm nay đánh dấu kỷ niệm 40 năm quan hệ ngoại giao giữa Nhật Bản và Việt Nam. Khi Thủ tướng Shinzo Abe sang thăm Việt Nam vào tháng Giêng, hai nước khẳng định rằng mối quan hệ song phương này đã phát triển lớn lên hơn thậm chí tới tầm "đối tác chiến lược" và nhất trí tiếp tục hợp tác trong việc xây dựng nhà máy điện hạt nhân và phát triển nguồn tài nguyên đất hiếm.

Tuy nhiên, nhiều vấn đề đã nổi cộm lên liên quan đến việc phát triển tài nguyên và năng lượng gần đây tại Việt Nam. Chỉ cần nhìn vào tiến trình này cho đến nay là thấy ngay nguyên nhân chính gây nên mối quan ngại về việc xây dựng các nhà máy điện hạt nhân ở đó.

 

Thủ tướng Shinzo Abe của Nhật Bản, phải, và đối tác Việt Nam Nguyễn Tấn Dũng duyệt đội quân danh dự trong một buổi lễ chào đón tại Phủ Chủ tịch tại Hà Nội, Việt Nam, thứ tư 16 tháng 1, 2013. (Ảnh AP)

Việc khai thác bauxite và sản xuất nhôm do các ti Trung Quốc tài trợ hiện đang diễn ra ở vùng cao nguyên phía nam-miền trung Việt Nam là một dự án quy mô lớn ngang tầm với việc xây dựng nhà máy điện hạt nhân. Tuy nhiên, dự án này lại được các nhà lãnh đạo của đảng cộng sản Trung Quốc và Việt Nam thoả thuận bí mật, và được khởi công mà không có bất kì cuộc bàn thảo nào trong Quốc hội.

Không có báo cáo đánh giá tác động môi trường nào đã được đưa ra và một số người đã chỉ ra rằng dự án này là vi phạm pháp luật. Do sự thiếu minh bạch trong quá trình ra quyết định, cũng như không có bất quy định nào buộc chính phủ phải giải thích chi tiết của dự án, một phong trào đối lập có tổ chức do các nhà trí thức Việt Nam đã phát triển, và việc liên doanh khai thác bauxite này đã kích thích hành động đòi hỏi dân chủ và công khai hoá.

CÓ ÍT LỜI GIẢI THÍCH VỀ DỰ ÁN KHAI THÁC BAUXITE

Tôi phỏng vấn người dân ở các làng nông nghiệp ở hai tỉnh Lâm Đồng và Đắk Nông, nơi nguồn bauxite đang được khai thác, nhưng không có cư dân nào ở đó đã nhận được bất kì lời giải thích rõ ràng nào về các mỏ bauxite, việc xây dựng và mở rộng các nhà máy lọc nhôm, cũng như lời giải thích về kế hoạch lấy đất, bồi thường và những thứ tương tự. Mặc dù dân làng đã phàn nàn với các công ti và cơ quan chính phủ về nguy hại đến từ các địa điểm xây dựng như nạn chảy bùn, nước thải, tiếng ồn và đất rung, nhưng chẳng có biện pháp đáng kể nào đã được thực hiện.

Các công ti cũng không trả lương cho một số công nhân xây dựng do "thiếu hụt ngân sách." Nhiều người trong số họ là lao động nhập cư từ các khu vực xa xôi, một số khá đông dường như đã không quay lại làm việc sau kì nghỉ tết vì công việc không bấp bênh. Điều Chính phủ rêu rao rằng việc phát triển này sẽ tạo ra công ăn việc làm và cơ hội đào tạo nghề nghiệp cho cộng đồng và góp phần phát triển kinh tế địa phương, đã tỏ ra không đúng sự thật. Bộ Công Thương, có trách nhiệm giám sát dự án, nhấn mạnh rằng họ "tôn trọng nếp sống của người dân địa phương," nhưng không thể phủ nhận là thực tế khác biệt khá xa.

Trong khi đó tại các nhà máy lọc nhôm ở tỉnh Lâm Đồng, dự kiến sẽ bắt đầu sản xuất vào năm 2010, kế hoạch xây dựng ban đầu đã bị đẩy lùi thêm hai năm. Bây giờ lần thứ hai một quyết định đã được đưa ra để hoãn lại việc đưa nhà máy lọc nhôm vào hoạt động.

Theo cơ quan quản lí dự án giải thích, lí do của sự chậm trễ là vì việc sản xuất nhôm có các đòi hỏi cầu kĩ thuật phức tạp, vì có các "sai sót" trong một số quy trình đã làm cho sản xuất không ổn định và vì tiến độ thu hồi đất chậm chạp. Cũng có kế hoạch mở rộng tại cảng Kê Gà tỉnh Bình Thuận để vận chuyển nhôm, nhưng việc xây dựng đã không tiến triển thậm chí 5 năm sau khi được chính phủ cấp phép năm 2007, và cuối cùng tháng 2 vừa qua, dự án đã bị hủy bỏ. Cũng không có tiến bộ nào trong việc mở rộng đường xá và củng cố cầu cống nối liền nhà máy lọc nhôm với cảng. Dự án rõ ràng là một thất bại, nhưng điều không rõ ràng là không biết ai phải nhận lấy trách nhiệm đối với nó.

Việc chỉ trích gia tăng đối với sự thất bại của nhiều dự án quy mô lớn, chẳng hạn như phát triển bauxite, cũng như sự tham nhũng của các doanh nghiệp nhà nước. Điều này đã tạo sức ép buộc chính phủ phải đáp ứng, vì vậy hồi tháng 3 chính phủ đã chủ trì một cuộc họp trong đó "các bộ trưởng sẽ trả lời chất vấn của người dân." Khi được hỏi về sự đình trệ trong phát triển bauxite, Bộ trưởng Công Thương Vũ Huy Hoàng nói rằng lí do cho sự thất bại là vì đó là "lần đầu tiên thử nghiệm ở Việt Nam," vì Việt Nam "chưa có kinh nghiệm quản lí một nguồn quỹ to lớn như thế (trị giá hàng chục tỷ đô la)" và vì dự án "có yêu cầu kĩ thuật phức tạp." Đối với việc xây dựng nhà máy điện hạt nhân cũng có thể nói tương tự như vậy.

Đầu năm nay tôi tổ chức một hội nghị ở Hà Nội về phát triển tài nguyên và chính sách môi trường, với sự trợ giúp của Bộ Công Thương cũng như các trường đại học và viện nghiên cứu Nhật Bản. Tuy nhiên, Bộ này thẳng thừng từ chối đưa vấn đề phát triển bauxite vào chương trình nghị sự và cũng không cho phép các chuyên gia hay trí thức chính yếu của dự án tham dự. Họ thậm chí không chấp nhận việc tham gia hội nghị của Bộ Tài nguyên và Môi trường, vốn có nhiệm vụ đối phó với các vấn đề môi trường. Tôi muốn tạo ra một cơ hội cho những người cổ vũ và những người phê phán dự án ngồi lại với nhau và tham gia vào một cuộc thảo luận cởi mở, nhưng nỗ lực của chúng tôi đã bị bức tử ngay từ giai đoạn lập kế hoạch.

PHẢN ĐỐI VIỆC XÂY DỰNG NHÀ MÁY ĐIỆN HẠT NHÂN VÀ CÁC VỤ BẮT BỚ PHI PHÁP

Trí thức Việt Nam tiếp tục phản đối việc phát triển bauxite cũng đang chia sẻ thông tin về tai nạn nhà máy điện hạt nhân Chernobyl và Fukushima số 1 và bày tỏ sự phản đối của họ đối với dự án xây dựng nhà máy điện hạt nhân mà Nga và Nhật Bản đang thực hiện ở tỉnh Ninh Thuận. Tuy nhiên, những khuôn mặt nòng cốt đã bị Công an giám sát, một số đã bị bắt giữ phi pháp và nhà họ đã bị lục soát.

Xu hướng phổ biến ở các nước trên thế giới là cố gắng và đạt tới việc quản trị trọn vẹn trong việc giải quyết các vấn đề liên quan đến dự án phát triển năng lượng và tài nguyên lớn. Điều này liên quan đến việc đặt chính phủ và các công ti, người dân địa phương và các nhóm dân tộc ít người, cũng như các chuyên gia, trí thức, công dân, tổ chức phi chính phủ (NGO), các tổ chức quốc tế… trên một vị thế ngang nhau. Tuy nhiên dù Chính phủ Việt Nam nói rằng họ có một chính sách đối ngoại về việc "can dự tích cực vào cộng đồng quốc tế", nhưng trên thực tế lại thực hiện theo hướng ngược lại. Qua hơn 20 năm theo dõi đất nước này tôi thấy rằng khuynh hướng cố che đậy những sự thật bất tiện trong chính phủ Việt Nam về cơ bản là không thay đổi. Bao bọc trong một môi trường chính trị với mức công khai thông tin ít ỏi cùng với sự bóp nghẹt tự do ngôn luận, việc xây dựng các nhà máy điện hạt nhân đã phải bị ngập tràn với nhiều vấn đề nghiêm trọng rồi ngay cả trước khi chúng có thể tạo ra các kết quả công nghệ hay kinh tế. Nhật Bản cần phải hiểu tình hình ở Việt Nam, sau đó sẽ xem xét lại phải nên hợp tác như thế nào với một đối tác như vậy.

(Bản dịch khác của nhà giáo Phạm Toàn ở đây: BoxitVietnam)