Vogel, Ezra F., 2013. Deng Xiaoping and the Transformation of China (Đặng Tiểu Bình và sự chuyển đổi của
Trung Quốc), Harvard University Press
Chương 9. Mối đe dọa Xô-Việt 1978- 1979
pp 266-276
Giữa năm 1977, Đặng Tiểu Bình đảm trách về an ninh quốc gia
và đối ngoại trở lại, ông phải đối mặt với hai mối quan tâm trọng yếu: bảo vệ
Trung Quốc trước mối đe dọa từ Liên Xô và Việt Nam, và đặt nền móng để tranh thủ
sự giúp đỡ của nước ngoài cho việc hiện đại hóa của Trung Quốc. Để giảm bớt mối
nguy hiểm từ quân đội Liên Xô, ông đã tìm cách củng cố quan hệ với các nước
láng giềng và ngăn chặn những bước tiến của Liên Xô. Để giúp cho hiện đại hóa,
ông đã quay sang Nhật Bản và Hoa Kỳ. Khi theo đuổi các mục tiêu này, trong 14
tháng bắt đầu từ tháng 1 năm 1978 Đặng Tiểu Bình đã thực hiện một chuyến đi lốc
cuốn vòng tới nhiều nước hơn số nước ông đã từng tới trong suốt đời mình. Trong
những chuyến đi này, ông đã cải thiện quan hệ với các nước láng giềng của Trung
Hoa lục địa, mở cửa Trung Quốc rộng rãi hơn rất nhiều so với bất cứ lúc nào kể
từ năm 1949, và đặt Trung Quốc vào một tiến trình không thể đảo ngược tham gia
tích cực trong các vấn đề quốc tế và trong việc trao đổi ý tưởng trên toàn thế
giới. Trong 5 chuyến đi nước ngoài, ông tới Miến Điện (đổi tên thành Myanmar sau
năm 1989), Nepal, Bắc Triều Tiên, Nhật Bản, Malaysia, Thái Lan, Singapore, và
Hoa Kỳ. Trong 14 tháng đó, Đặng Tiểu Bình cũng đã ký kết Hiệp ước Hòa bình và Hữu
Nghị với Nhật Bản, đàm phán bình thường hóa quan hệ với Hoa Kỳ, và đưa Trung Quốc
vào một cuộc chiến tranh với Việt Nam.
Đặng thừa hưởng trọng
trách về chính sách đối ngoại
Khi Đặng Tiểu Bình trở lại làm công tác đảng mùa hè năm
1977, ông không tìm cách giành lấy việc phụ trách công tác đối ngoại. Có một
lúc, ông thậm chí còn nói rằng ông không thích nhận lấy công việc đó vì nó đòi
hỏi nhiều sức lực và tâm trí. Nhưng Trung Quốc cần Đặng nắm hoạt động đối ngoại.
Không những ông đã từng có mặt bên cạnh Mao hoặc Chu Ân Lai khi gặp gỡ các nhà
lãnh đạo nước ngoài trong gần ba thập kỷ mà bản thân ông còn từng phụ trách
công tác đối ngoại từ giữa năm 1973 đến cuối năm 1975, dưới sự giám hộ của Mao và
Chu. Các đồng liêu của ông thừa nhận rằng sau khi Chu Ân Lai mất, không có lãnh
đạo nào khác có thể so sánh được với Đặng Tiểu Bình về kiến thức ngoại giao, tư
duy chiến lược, quan hệ cá nhân với các lãnh đạo nước ngoài, và kỹ năng trong
việc xây dựng sự tín nhiệm ở nước ngoài trong khi kiên quyết bảo vệ quyền lợi của
Trung Quốc. Các nhà ngoại giao như Hoàng Hoa, người thay thế Kiều Quán Hoa làm
bộ trưởng ngoại giao tháng 12 năm 1976, có kiến thức sâu rộng về các nước khác
và về các cuộc đàm phán đã qua. Nhưng các nhà ngoại giao của Trung Quốc thiếu sự
tự tin để đưa ra các phán đoán chính trị quan trọng và có tầm cỡ để tiếp ứng
các nhà lãnh đạo chóp bu nước ngoài như những kẻ ngang bằng.
Chính sách ngoại giao từ lâu đã là trọng tâm của các nhà
lãnh đạo chóp bu Đảng Cộng sản. Mao và Chu nói riêng đã là các chiến lược gia đẳng
cấp thế giới, tự tin trong đàm phán với các nhà lãnh đạo khác trên thế giới như
những người ngang bằng. Mặc dù Trung Quốc vẫn tương đối khép kín trước năm
1978, Mao và Chu đã chú tâm đến ngoại giaorất nhiều, và cả hai đều đã tự mình đảm
trách nhiệm việc chỉ đạo chính sách. Khi Mao gặp người nước ngoài, ông toát ra
sự tự tin của bậc hoàng đế và nói về triết học, lịch sử và văn học, cũng như động
lực nguyên sơ của sức mạnh thế giới. Khi Chu gặp với người nước ngoài tại TQ và
ở nước ngoài, ông uyên bác, thanh lịch, duyên dáng, thích ứng, chu đáo với
khách của mình, và sẵn sàng thảo luận chi tiết cũng như tổng thể.
Giống như Mao và Chu, Đặng có lòng trung thành quốc gia tự bản
năng, một tầm nhìn chiến lược, một độ dẻo dai cơ bản trong việc theo đuổi các lợi
ích quốc gia. Khi gặp người nước ngoài, Đặng Tiểu Bình, giống như Mao và Chu,
không chỉ thực hiện hết chương trình nghị sự mà còn cố gắng xem xét tính cách và
mục tiêu của khách. Tuy nhiên, Đặng có hệ thống hơn cũng như trực tiếp và thẳng
thừng hơn Mao hoặc Zhou trong việc tập trung vào những vấn đề lớn cần quan tâm
đối với Trung Quốc. Trước khi gặp khách nước ngoài, ông không thích nghe báo
cáo tóm tắt mà tự mình đọc bản ghi nhớ của các trợ lý về vị khách, mục đích của
chuyến đi, và những chủ đề nào nên đưa vào. Cũng như với Mao và Chu, các vị
khách nước ngoài thường gặp một nhà ngoại giao Trung Quốc trước, và nhà ngoại
giao đó có thể chuyển cho Đặng bản ghi nhớ về mối quan tâm của vị khách trước khi
Đặng Tiểu Bình gặp họ.
Các nhà ngoại giao nước ngoài tại Bắc Kinh kính trọng Đặng rất
nhiều và thấy ở ông ta là một người mà họ có thể làm việc được. Ông đã trở
thành một người được khác nước ngoài ưa chuộng vì tính dí dỏm, mạnh bạo, thẳng
thắn không thủ thế, và mong muốn giải quyết vấn đề. George HW Bush từng gặp ông
ta thường xuyên năm 1975 khi ông đứng đầu Văn phòng liên lạc của Mỹ ở Bắc Kinh,
có lần nói, "Ông ấy có một thái độ nồng nhiệt và nói chuyện với một sự thẳng
thắn không tạo ra chút hồ nghi nào về ý ông muốn nói." Hoàng Hoa, người
nhiều lần cùng ngồi chung với Mao, Chu Ân Lai và Đặng Tiểu Bình khi họ tiếp các
nhà lãnh đạo nước ngoài, nói về Đặng, "Ông ấy rất giỏi nắm bắt vấn đề chính,
thông hiểu và giảng giải ngắn gọn bản chất của một vấn đề một cách sâu sắc, và đưa
ra các phán đoán và quyết định theo một cách kiên quyết và thẳng thắn."
Không giống như Mao vốn gắn chặt tầm nhìn về sự vĩ đại cho
Trung Quốc vốn vượt quá sức vóc của nó, Đặng luôn thực tế trong việc thừa nhận
những yếu kém và lạc hậu của Trung Quốc. Nhưng Đặng cũng đã có một sự tự tin cơ
bản: ông biết rằng ông đại diện cho một đất nước rất lớn với một lịch sử cực kỳ
lâu dài trong tư cách là một nền văn minh lớn, và ông đã thu hút sức mạnh không
chỉ từ sự thành công của chính mình trong việc khắc phục những thách thức cá
nhân, mà còn từ sự hiểu biết rộng lớn về các vấn đề trong nước và quốc tế.
Không giống như một số nhà lãnh đạo Liên Xô, ông không cố gây ấn tượng với người
nước ngoài ở các nước hiện đại hơn, ngay cả khi họ vượt trội hơn ông. Thay vào
đó, Đặng Tiểu Bình lôi kéo lãnh đạo nước ngoài như các đối tác cùng tham gia
trong việc giải quyết vấn đề và chẳng bao lâu tập trung chú ý vào các vấn đề hiện
tại. Không có bất kỳ sự khó chịu tâm lý nào, ông có thể chống lại mạnh mẽ mà
không trở nên thủ thế hay cáu kỉnh, trước bất kỳ áp lực nước ngoài nào mà ông
đánh giá là không phù hợp với lợi ích của Trung Quốc.
Đặng không phải từng luôn luôn biểu hiện sự tự tin như vậy. Lần
đầu khi đến New York vào năm 1974 để nói chuyện với Liên Hiệp Quốc, Đặng Tiểu
Bình có vẻ thận trọng và nghi thức một cách không thoải mái, vì ông biết rằng thuộc
cấp của ông sẽ báo cáo lại cho Mao những gì ông nói và làm. Đặng tiếp tục cẩn
thận trong năm 1975, bởi vì đối với tất cả các vấn đề chính sách đối ngoại quan
trọng, ông vẫn cần phải được sự chấp thuận cuối cùng của Mao. Như chính Đặng Tiểu
Bình cũng thừa nhận, kiến thức và kinh nghiệm của Chu Ân Lai vượt xa ông. Tuy
nhiên, sau khi Mao và Chu mất, Đặng có thể đàm phán với các nhà lãnh đạo nước
ngoài mà không còn chút lo ngại nào về quan điểm của người khác. Khi ông quay lại
phụ trách ngoại giao vào giữa năm 1977 Đặng Tiểu Bình tiếp tục các chính sách
ông đã thực hiện vào năm 1975. Tuy nhiên, các quan chức nước ngoài gặp Đặng Tiểu
Bình sau tháng 7 năm 1977 thấy ông tự nhiên và tự tin hơn, sẵn sàng hơn trong
bày tỏ ý kiến của mình trên một diện rộng các vấn đề chính sách đối ngoại.
Từ tháng 7 năm 1977 cho đến cuối năm 1979, trong các cuộc
trò chuyện với các nhà lãnh đạo nước ngoài Đặng nói một cách kính trọng về
"Chủ tịch Hoa [Quốc Phong]." Nhưng từ khi Đặng Tiểu Bình trở lại vào
năm 1977, các khách nước ngoài không hề nghi ngờ rằng Đặng Tiểu Bình chính là
người phụ trách chính sách đối ngoại. Ông không chỉ hoạt động như nhà đàm phán mà còn là chiến lược gia vĩ đại của Trung Quốc.
Và mặc dù ông có đọc các báo cáo từ các nhà ngoại giao, đối với các quyết định
quan trọng, ông dựa vào sự phán xét dày dạn của chính mình nhiều hơn. Đặng có
thể thoải mái, với một sự hiểu biết có gốc rể chắc chắn về các chủ đề đang nằm
trong tay liên quan đến chiến lược tổng thể như thế nào và sự tự tin vào khả
năng của mình trong việc thương thảo với các đối tác. Theo thời gian Đặng phát
triển phong cách đặc trưng riêng trong tiến hành các cuộc gặp gỡ với người nước
ngoài. Ông mở đầu với một vài nhận xét dí dỏm để chào mừng khách nước ngoài và
sau đó chuyển sự tập trung vào các vấn đề chính mà ông muốn giải quyết, đưa ra
các quan điểm trực tiếp, rõ ràng, và mạnh mẽ.
Liên Xô là kẻ thù
chính
Trong phân tích chiến lược, điểm khởi đầu của Đặng Tiểu Bình
giống như Mao: xác định kẻ thù chính, vun bồi đồng minh chống lại kẻ thù chính,
trung lập hoá các đồng minh của kẻ thù, và lôi kéo họ ra khỏi kẻ thù. Đến năm
1969, rõ ràng là Liên Xô đã thay thế Hoa Kỳ như là kẻ thù chính của Trung Quốc.
Tháng 7 năm đó ở Guam, tổng thống Nixon tuyên bố rằng Hoa Kỳ sẽ không dính dáng
vào một cuộc chiến tranh trên bộ ở châu Á. Ngoài ra, sau xung đột biên giới giữa
Trung Quốc và Liên Xô vào tháng 3 và tháng 8, quan hệ Trung-Xô vẫn rất căng thẳng.
Sau khi quân đội Mỹ rút khỏi Việt Nam vào năm 1975, Liên Xô
và Việt Nam đã tận dụng cơ hội để lấp khoảng trống do việc Mỹ rút quân tạo ra,
và theo quan điểm của Đặng Tiểu Bình, ngày càng đe dọa lợi ích của Trung Quốc.
Đặng kết luận rằng Liên Xô nhất định sẽ thay thế Hoa Kỳ như là cường quốc thống
trị toàn cầu, và rằng Việt Nam đang nhắm tới việc trở thành thế lực thống trị ở
Đông Nam Á. Do đó, Trung Quốc sẽ lập ra một "tuyến duy nhất" (yi
tiaoxian/一条线:
nhất điều tuyến), đoàn kết với các nước khác ở cùng vĩ độ- Hoa Kỳ, Nhật Bản, và
Bắc Âu- chống lại Liên Xô. Trong khi đó, Trung Quốc cũng sẽ nỗ lực để kéo các
nước khác như Ấn Độ ra khỏi phía Liên Xô.
Khi Đặng Tiểu Bình trở lại làm việc vào năm 1977, theo ông Liên
Xô và Việt Nam có vẻ ngày càng đe dọa khi họ hợp tác mở rộng thế lực ở Đông Nam
Á. Việt Nam đã cho phép Liên Xô sử dụng các cảng mà Hoa Kỳ đã hiện đại hóa và bỏ
lại tại thành phố Đà Nẵng và vịnh Cam Ranh. Sự hợp tác này sẽ tạo cho Liên Xô sự
tự do di chuyển tàu của mình vào toàn bộ khu vực, từ Ấn Độ Dương sang Thái Bình
Dương. Các căn cứ tên lửa ở Việt Nam cũng đã được xây dựng và bố trí tên lửa của
Liên Xô nhắm vào Trung Quốc, với nhân viên và các thiết bị điện tử Liên Xô trên
các căn cứ sẽ cung cấp trợ giúp kỹ thuật. Và Liên Xô giữ một số lượng lớn quân dọc
theo biên giới phía bắc của Trung Quốc, một tình huống có vẻ đe doạ hơn vì, về
phía tây, Ấn Độ đã hợp tác với Liên Xô và Liên Xô đã chuẫn bị xâm chiếm
Afghanistan. Trong khi đó Việt Nam đã nắm lấy Lào và đang chuẩn bị xâm lược đồng
minh Campuchia của Trung Quốc. Đặng, giống như các người chơi cờ weiqi (围棋: vi
kì , tiếng Nhật là go), nghĩ tới những
diễn tiến này theo cách là các nước đang cố vươn ra các địa điểm khác nhau và giành
chiến thắng bằng cách bao quanh đối phương. Theo Đặng, Trung Quốc có nguy cơ bị
bao vây.
Trong số tất cả những diễn biến này, theo Đặng liên minh giữa
Việt Nam và Liên Xô có vẻ là đe dọa nhiều nhất cho Trung Quốc, và Việt Nam có vẻ
là vị trí mà các hành động táo bạo của Trung Quốc có thể có ảnh hưởng lớn nhất
trong việc ngăn chặn sự bao vây của Liên Xô. Đặng nói rằng Việt Nam, sau khi
đánh đuổi quân đội Mỹ, đã bắt đầu hành động như một con công vênh vang xoè đuôi
để khoe khoang. Tháng 5 năm 1978, khi Brzezinski gặp Đặng để thảo luận về kế hoạch
cho việc bình thường hoá, ông ta ngạc nhiên về sự mãnh liệt của Đặng Tiểu Bình
trong việc tố cáo sự phản bội của Việt Nam. Các nhà ngoại giao khác, những người
từng gặp Đặng Tiểu Bình vào năm 1978 cũng nhận thấy rằng mỗi khi chủ đề Việt
Nam lộ ra thì ông trở nên nóng giận một cách tệ hại.
Quan hệ của Đặng với
Việt Nam
Về phía Việt Nam, Đặng Tiểu Bình cảm thấy một sự phản bội vừa
tầm cá nhân vừa tầm quốc gia bởi vì Trung Quốc đã hy sinh cho Việt Nam trong
các cuộc tấn công của Mỹ, và vì ông từng có quan hệ cá nhân sâu đậm với Việt Nam
trong 5 thập kỷ. Nửa thế kỷ trước, khi Đặng Tiểu Bình là một học sinh - công
nhân tại Pháp, ông đã cùng hoạt động với các đồng minh Việt Nam trong cuộc đấu
tranh chống thực dân Pháp. Không có bằng chứng cho thấy Đặng Tiểu Bình đã gặp Hồ
Chí Minh ở Pháp dù cả hai đều ở đó cùng thời gian, nhưng chắc chắn ông đã gặp Hồ
ở Diên An trong những năm cuối thập niên 1930. Chu Ân Lai đã biết họ Hồ ở Pháp,
và cũng là một đồng môn tại Học viện Quân sự Hoàng Phố vào giữa những năm 1920.
Khi Đặng Tiểu Bình được phân công tới tỉnh Quảng Tây vào cuối những năm 1920,
ông đã nhiều lần đi xuyên qua Việt Nam, và ông đã được những người cộng sản hoạt
động ngầm của Việt Nam giúp đỡ. Trong những năm 1940 và đầu những năm 1950, Đặng
Tiểu Bình và những người Cộng sản Việt Nam là các chiến sĩ cách mạng bạn bè chiến
đấu vì thắng lợi của Cộng sản, nhưng sau năm 1954, họ lại là quan chức chính phủ
đồng cấp cố sức bảo vệ lợi ích quốc gia của họ.
Các quan hệ của tướng Vi Quốc Thanh (Wei Guoqing), một trong
những thuộc hạ cũ của Đặng Tiểu Bình, cũng chạy rất sâu. TướngThanh đã phục vụ
dưới thời Đặng tại Quảng Tây và trong chiến dịch Hoài Hải, và là một thành viên
của tộc người Tráng (Zhuang) thuộc khu vực Quảng Tây, nơi Đặng đã thiết lập căn
cứ cách mạng vào năm 1929. Đặng giải thích với Thủ tướng Singapore Lý Quang Diệu
rằng vào năm 1954 khi Việt Nam đánh Pháp, thiếu kinh nghiệm trong chiến đấu quy
mô lớn và tướng Vi Quốc Thanh của Trung Quốc đã đóng một vai trò then chốt
trong việc chỉ đạo chiến đấu ở Điện Biên Phủ; Việt Nam muốn rút lui, nhưng Vi
Quốc Thanh không đồng ý. Phòng không phía bắc của Việt Nam cũng được bố trí với
các chiến sĩ Trung Quốc.
Đặng hiểu sự phức tạp trong quan hệ giữa Trung Quốc và Việt
Nam vì các lợi ích quốc gia đã thay đổi và được diễn dịch lại qua các kính mới.
Ông biết rằng trong nhiều thế kỷ, người Việt Nam yêu nước đã từng coi Trung Quốc
là kẻ thù chính của họ do sự xâm chiếm của Trung Quốc. Ông hiểu rằng Việt Nam
đã cố tìm cách để tối đa hóa viện trợ từ cả Trung Quốc lẫn Liên Xô vào thời điểm
hai nước này đẩu cố lôi kéo Việt Nam gần mình hơn. Ông cũng nhận ra rằng mặc dù
Trung Quốc coi đóng góp của tướng Vi Quốc Thanh và quân tình nguyện của Trung
Quốc là quan trọng trong chiến thắng Điện Biên Phủ, người Việt Nam vẫn còn cay
đắng về việc Trung Quốc không ủng hộ các nỗ lực thống nhất đất nước của họ tại các
cuộc thảo luận hiệp ước hoà bình tại Geneva 1954. Đặng biết rõ rằng Hồ Chí
Minh, trong di chúc cuối cùng của ông viết vào năm 1965, đã tuyên bố rằng Việt
Nam phải là một thế lực thống trị ở Đông Dương, một điều mà Trung Quốc không đồng
ý. Và ông biết rằng Việt Nam đã nổi giận vì bắt đầu từ năm 1972,Trung Quốc đã bắt
đầu hy sinh mối quan hệ với Việt Nam để có được mối quan hệ tốt hơn với Hoa Kỳ.
Nhưng Trung Quốc cũng đã rất hào phóng trong việc giúp Bắc
Việt chống lại Hoa Kỳ. Khi tổng bí thư Việt Nam Lê Duẩn đến thăm Bắc Kinh từ 18
tháng 4 đến 23 tháng 4 năm 1965, tìm kiếm giúp đỡ trước các cuộc tấn công leo
thang của không quân Mỹ ở miền Bắc Việt Nam, chủ tịch Lưu Thiếu Kỳ nói với Lê
Duẩn rằng Việt Nam cần cái gì thì Trung Quốc sẽ cố gắng cung ứng hết. Trong
chuyến thăm đó, Đặng Tiểu Bình đón Lê Duẩn tại sân bay, cùng với Lưu Thiếu Kỳ tiếp
ông ta, và sau đó tiễn ông ta tại sân bay. Sau đó, Trung Quốc thành lập một
nhóm nhỏ thuộc Hội đồng Nhà nước để điều phối viện trợ của Trung Quốc cho Bắc
Việt Nam với đại diện của 21 ngành của chính phủ, bao gồm quân đội, giao thông,
xây dựng, và các dịch vụ hậu cần khác. Theo hồ sơ lưu của Trung Quốc, từ tháng
6 năm 1965 đến tháng 8 năm 1973 Trung Quốc đã phái tổng cộng 320 000
"quân tình nguyện" đến Việt Nam để giúp về vũ khí phòng không, sửa chữa
máy móc, làm đường bộ và đường sắt, truyền tin, sửa chữa sân bay, rà phá bom
mìn, dịch vụ hậu cần, và các hoạt động khác. Lúc cao nhất, có đến 170 000
quân Trung Quốc tại Việt Nam cùng một lúc. Trung Quốc cho biết có khoảng 4 000
quân Trung Quốc bị thương vong trong chiến tranh, nhưng một số học giả Trung Quốc
ước tính rằng con số này là hàng chục ngàn. Năm 1978, Đặng Tiểu Bình đã cho thủ
tướng Singapore Lý Quang Diệu biết rằng khi người Mỹ ở Việt Nam, Trung Quốc đã
chuyển hàng hóa trị giá hơn US$ 10 tỷ vào Việt Nam tại thời điểm đó, thậm chí
nhiều hơn viện trợ mà Trung Quốc đã cấp cho Bắc Triều Tiên trongchiến tranh Triều
Tiên. Khi Trung Quốc mở rộng sự trợ giúp cho Việt Nam, họ cũng đã phái thêm chính
công binh và kĩ thuật xây dựng, pháo phòng không, và nguồn cung cấp bổ sung của
họ tới giúp.
Năm 1965 Đặng Tiểu Bình, thay mặt cho chính phủ Trung Quốc, đề
xuất tăng thêm viện trợ cho Việt Nam nếu Việt Nam ngưng quan hệ với Liên Xô,
nhưng Việt Nam đã từ chối. Thay vào đó, khi Mỹ tăng cường ném bom ở Việt Nam,
Việt Nam ngày càng quay sang đất nước có công nghệ cao và các vũ khí hiện đại mà
Việt Nam cần cho quốc phòng - Liên Xô – và đổi lại, Liên Xô dùng đòn xeo này ngày
càng nhiều để gây sức ép buộc Việt Nam nghiêng về phía Liên Xô trong cuộc tranh
chấp Trung-Xô.
Khoảng cách giữa Trung Quốc và Việt Nam rộng ra thêm vào giữa
những năm 1960 khi Việt Nam ngừng chỉ trích "chủ nghĩa xét lại của Liên
Xô," và khi Trung Quốc cho thấy sự không hài lòng về quan hệ gần gũi hơn của
Việt Nam với Liên Xô với việc rút một sư đoàn ra khỏi Việt Nam. Năm 1966, khi
Chu Ân Lai và Đặng Tiểu Bình gặp Hồ Chí Minh, Đặng và Chu cũng đã biết rõ về
các than phiền của Việt Nam rằng quân đội Trung Quốc đã hành động như những tên
xâm lược ngạo mạn từng xuất hiện thường xuyên trong lịch sử lâu dài của Việt
Nam. Đặng cho rằng 100 000 binh sĩ ở đó chỉ thuần là để bảo vệ chống lại một
cuộc xâm lược của phương Tây có thể xảy ra, và Chu đề xuất rút về. Nhưng Việt
Nam không yêu cầu họ rút quân, và Trung Quốc tiếp tục cung cấp một số lượng
đáng kể đạn dược, vũ khí và trang thiết bị.
Hồ Chí Minh, người nói rất thạo tiếngTrung và sống nhiều năm
ở Trung Quốc, cố hết sức để duy trì mối quan hệ làm việc tốt với Trung Quốc lẫn
Liên Xô. Nhưng sau khi ông mất vào tháng 9 năm 1969, quan hệ Trung-Việt xấu đi,
viện trợ của Trung Quốc giảm xuống, và cuối cùng đã rút quân ra khỏi Việt Nam khi
Trung Quốc cải thiện quan hệ với Hoa Kỳ sau chuyến thăm của Nixon vào năm 1972.
Sau khi Mỹ rút khỏi Việt Nam, Liên Xô đã hào phóng trong việc
cung cấp viện trợ quy mô lớn giúp xây dựng lại đất nước bị chiến tranh tàn phá
này. Ngược lại, ngày 13 tháng 8 năm 1975, một vài tháng sau khi Mỹ rời Việt
Nam, Chu Ân Lai, đang nằm bệnh viện và xanh xao vì bệnh ung thư, nói với Lê
Thanh Nghị, nhà vạch kế hoạch chóp bu của Việt Nam, rằng Trung Quốc sẽ không thể
cung cấp cho nhiều viện trợ cho việc tái thiết của Việt Nam. Trung Quốc đã kiệt
sức từ cuộc Cách mạng Văn hóa và nền kinh tế của nó không phải là trong tình trạng
tốt. Chu nói "Các đồng chí Việt Nam nên để cho chúng tôi có một thời gian
nghỉ ngơi lấy lại sức." Nhưng cũng tháng đó, các quan chức khác của Trung
Quốc lại chào đón phó thủ tướng Campuchia và hứa với họ sẽ viện trợ US $ 1 tỷ trong
5 năm tiếp theo. Vào lúc đó, Liên Xô đã sát cánh với Việt Nam và Trung Quốc đã
làm việc với Campuchia để ngăn chặn Việt Nam thống trị toàn Đông Dương. Đặng
sau đó nói với Thủ tướng Singapore Lý Quang Diệu rằng Trung Quốc ngừng viện trợ
cho Việt Nam không phải vì TQ có khó khăn trong việc chạy đua với con số viện
trợ của Liên Xô, nhưng vì Việt Nam muốn giành bá quyền ở Đông Nam Á. Liên Xô đã
sẵn sàng ủng hộ và hưởng lợi từ những tham vọng của Việt Nam, trong khi Trung
Quốc thì không.
Một tháng sau đó, vào tháng 9 năm 1975, lãnh đạo cao nhất của
Việt Nam, Bí thư thứ nhất Lê Duẩn dẫn đầu một phái đoàn đến Bắc Kinh với hy vọng
sẽ tránh việc quan hệ với Trung Quốc bị đổ
vở hoàn toàn. Các nhà lãnh đạo Việt Nam muốn nhận được một số viện trợ của
Trung Quốc, một phần là để có được một biện pháp độc lập với Liên Xô. Tiếp phái
đoàn này dưới cặp mắt theo dõi của Mao, Đặng chia sẻ mục tiêu của Lê Duẩn trong
việc tránh đổ vỡ trong quan hệ. Đặng đã đón phái đoàn Việt Nam tại sân bay,
phát biểu tại bữa tiệc chào đón, tiếp tục thảo luận với Lê Duẩn, và tiễn phái
đoàn này ra về tại ga xe lửa. Ông đã có thể ký một thỏa cấp cho Việt Nam một
khoản vay nhỏ và một số lượng khiêm tốn hàng hoá thuận ngày 25 tháng 9. Nếu như
Đặng vẫn còn tại vị sau năm 1975, có thể ông đã vá đắp lịch sử sự thù địch lâu
dài của Việt Nam đối với Trung Quốc và các khác biệt hiện nay, nhưng sau khi Đặng
Tiểu Bình yếu thế, bè lũ bốn tên theo một lập trường cứng rắn hơn nhiều, đòi hỏi
Việt Nam phải từ bỏ "chủ nghĩa bá quyền" kiểu Liên Xô. Đòi hỏi như vậy
của phe cực đoan Trung Quốc tỏ ra quá đáng đối với Lê Duẩn, ông từ chối ký tuyên
bố chung và rời Bắc Kinh mà không mở tiệc đáp trả theo thông lệ.
Một tháng sau, Lê Duẩn đã bay đến Moskva, ở đó ông được hứa hẹn
viện trợ dài hạn mà ông đang tìm kiếm. Việt Nam có vẻ rất muốn không quá phụ
thuộc vào Liên Xô, nhưng lại rất cần sự giúp đỡ để xây dựng lại đất nước. Lê Duẩn,
thiếu đòn bẩy từ Trung Quốc (hoặc nơi khác) để chống lại đòi hỏi của Liên Xô,
đã ký thỏa thuận ủng hộ lập trường chính sách đối ngoại của Liên Xô. Những hiệp
định Xô-Việt này làm phân cực hơn nữa quan hệ Việt Nam với Trung Quốc và khiến
Trung Quốc tăng cường quan hệ với Campuchia.
Đầu năm 1977, Đại sứ Việt Nam tại Bắc Kinh nói rằng nếu như Đặng
nắm quyền trở lại lúc đó, ông sẽ tiếp cận vấn đề một cách thực dụng hơn và mối
quan hệ giữa Trung Quốc và Việt Nam có thể đã cải thiện. Về mặt chính sách đối
ngoại của Trung Quốc sau khi Đặng Tiểu Bình bị loại bỏ vào năm 1975, nó đã được
lấp đầy với các khẩu hiệu cách mạng, thiếu viễn kiến, và thực hiện không có sự
tinh tế. Phe cực đoan đã hầu như phá vỡ quan hệ của Trung Quốc với Việt Nam và
đẩy Việt Nam gần với Liên Xô hơn. Ngày 9 tháng 11 năm 1975, ngay sau khi Đặng
Tiểu Bình mất quyền kiểm soát chính sách đối ngoại, Việt Nam công bố mở hội nghị
hiệp thương chính trị chuẩn bị thống nhất Bắc và Nam Việt Nam. Các nước cộng sản
khác đã gửi thư chúc mừng nhưng Trung Quốc im tiếng. Ba ngày sau hội nghị này, báo
Quang Minh của Trung Quốc công bố một phát biểu mạnh mẽ tuyên bố rằng quần đảo
Trường Sa là phần "lãnh thổ thiêng liêng" của Trung Quốc, lật ngược việc
Đặng Tiểu Bình trước đây thừa nhận rằng các tranh chấp đối với quần đảo Trường
Sa vẫn chưa giải quyết. (Sau khi Đặng Tiểu Bình chính thức bị loại bỏ vào tháng
4 năm 1976, một trong những chỉ trích chống lại ông là ông đã ủng hộ việc mở
đàm phán với Việt Nam về quần đảo Trường Sa). Và năm 1976, để đáp lại yêu cầu của
Việt Nam, các nước Đông Âu, Bắc Triều Tiên, và các Liên Xô đều hứa viện trợ cho
Việt Nam trừ Trung Quốc. Phe cực đoan đã huỷ hết những nỗ lực của Đặng Tiểu
Bình và Lê Duẩn trong việc gìữ quan hệ không bị đổ vở.
Sau khi Mao Trạch Đông mất và bè lũ bốn tên bị bắt giữ, có một
giai đoạn ngắn các nhà lãnh đạo Trung Quốc và Việt Nam thăm dò khả năng cải thiện
quan hệ. Ngày 15 tháng 10 năm 1976, chỉ vài ngày sau khi lũ bốn tên bị bắt giữ,
các quan chức Việt Nam với hy vọng rằng bây giờ Trung Quốc có thể sẽ theo đuổi
một chính sách anh em hơn và sẽ cấp một số trợ giúp cho kế hoạch năm năm tiếp
theo của họ, đã gửi tới Bắc Kinh một đề nghị trợ giúp kinh tế. Nhưng đề nghị
này không được trả lời, và tháng 12 năm 1976, khi 29 đảng cộng sản anh em khác
cử đại biểu tới Hà Nội dự Đại hội Đảng của Việt Nam, Trung Quốc, dưới sự lãnh đạo
của Hoa Quốc Phong, thậm chí không trả lời lời mời tham dự. Vào tháng 2 năm
1977, năm tháng trước khi Đặng Tiểu Bình trở lại nắm quyền, Bắc Kinh chỉ đơn giản
nhắc lại với một phái đoàn Việt Nam đến thăm rằng không có viện trợ nào trong
thời gian sắp tới.
Khúc dạo đầu cho cuộc
xung đột Trung-Việt
Nêu như Đặng không bị thanh trừng cuối năm 1975, có lẽ ông đã
có thể tránh được việc cắt đứt hoàn toàn quan hệ giữa Trung Quốc và Việt Nam.
Nhưng khi Đặng Tiểu Bình trở lại làm việc vào tháng 7 năm 1977, ông phải đối mặt
với một tình huống đã đổi khác, trong đó hợp tác Xô-Việt đã tăng lên và quan hệ
của Trung Quốc với cả Liên Xô lẫn Việt Nam đã xấu đi tệ hại.
Trong tháng 3 và tháng 5 năm 1977, vài tháng trước khi Đặng
Tiểu Bình trở lại làm việc, tướng Võ Nguyên Giáp đang ở Moscow kí kết một thỏa
thuận với Liên Xô, trong đó hai bên sẽ mở rộng hợp tác quân sự. Liên Xô đã bắt
đầu cử người tới các căn cứ hải quân ở thành phố Đà Nẵng và vịnh Cam Ranh, với
triển vọng là chẳng bao lâu tàu Liên Xô sẽ có thể tiếp cận toàn bộ bờ biển
Trung Quốc. Hơn nữa, các vụ đụng độ giữa quân đội Việt Nam và Campuchia và
Trung Quốc dọc theo biên giới của họ đã trở nên lớn hơn về quy mô và thường
xuyên hơn. Việt Nam đã do dự về việc gia nhập Hội đồng Tương trợ Kinh tế
(COMECON), tổ chức thương mại của các nước Cộng sản, bởi vì nó sẽ đòi hỏi Việt Nam
phải từ bỏ một số độc lập kinh tế mà họ ưa chuộng, nhưng vào ngày 28 tháng 6
năm 1977, Việt Nam, với một nền kinh tế rất cần tái thiết và không có nguồn trợ
giúp kinh tế, đã đồng ý tham gia.
Trong khi đó người gốc Hoa [Hoa kiều] đã bắt đầu chạy khỏi
Việt Nam. Sau khi tiếp thu miền Nam Việt Nam vào năm 1975, các nhà lãnh đạo Cộng
sản Việt Nam đã bắt đầu những nhiệm vụ to lớn về tập thể hoá và quốc hữu hóa nền
kinh tế. Trong quá trình đó họ bắt đầu tấn công 1,5 triệu người Hoa thiểu số ở
Nam Việt Nam, nhiều người trong số họ là các doanh nghiệp nhỏ phản đối việc tập
thể hoá. Nếu Việt Nam phải tiến đánh Campuchia hoặc nếu xung đột biên giới với
Trung Quốc trở nên trầm trọng hơn, các nhà lãnh đạo Việt lo sợ rằng người gốc Hoa
có thể quay sang chống lại họ. Việt Nam đã phát động một chiến dịch rất lớn gôm
lại một số lượng khổng lồ người gốc Hoa và đưa họ đến các trại tập trung - khiến
nhiều người khác phải rời bỏ đất nước. Chính phủ Trung Quốc đã yêu cầu Việt Nam
phải chấm dứt ngược đãi những người gốc Hoa ở Việt Nam, nhưng các quan chức Việt
Nam không quan tâm. Vào lúc Đặng đã trở lại hồi tháng 7 năm 1977, chiến dịch mà
cuối cùng đã trục xuất khoảng 160 000 người gốc Hoa ra khỏi Việt Nam đang
được tiến hành. Để trả đũa, tháng 5 năm 1978, sau khi Đặng Tiểu Bình trở lại làm
việc, Trung Quốc đình chỉ hoạt động 21 dự án viện trợ Việt Nam đang hưởng. Như
Đặng giải thích sau này, vào thời điểm đó Trung Quốc không tin rằng viện trợ nhiều
hơn sẽ là đủ để kéo Việt Nam khỏi Liên Xô.
Đặng, giống như Mao
và Chu Ân Lai, nghĩ xa nhiều thập kỷ. Năm 1978, sư đe dọa không phải là một đe
doạ về việc xâm lấn Trung Quốc sắp xảy ra nhưng nguy hiểm lớn hơn là nếu Liên
Xô tiếp tục mở rộng việc sử dụng các căn cứ ở Việt Nam, điều đó có thể dẫn đến việcTrung
Quốc bị Liên Xô và Việt Nam bao vây. Khi giải thích tình huống này với người
phương Tây, Đặng Tiểu Bình gọi Việt Nam là Cuba của Châu Á — một căn cứ bên cạnh
Trung Quốc mà từ đó Liên Xô có thể định vị tàu, máy bay, và tên lửa của Trung Quốc.
Chỉ khoảng một thập kỷ trước đó, vào năm 1962, Liên Xô đã rút tên lửa khỏi Cuba
vì người Mỹ đã đe dọa sẽ sử dụng sức mạnh quân sự vượt trội của họ. Nhưng quân
đội của Liên Xô là vượt trội hơn quân đội Trung Quốc rất nhiều. Nếu Liên Xô lắp
đặt tên lửa ở Việt Nam thì Trung Quốc sẽ rất khó khăn để buộc Liên Xô rút ra. Đặng
tin rằng cần cấp bách tăng cường hợp tác với các nước khác để chống lại sự bành
trướng Xô-Việt trước khi các căn cứ này trở nên mạnh mẽ.
==============================
Xem bản song ngữ ở đây: Đặng Tiểu Bình và Việt Nam
No comments:
Post a Comment